امیرکبیر که بود و چگونه کشته شد + راز قتل امیرکبیر و محل دفن + عکس واقعی
امیرکبیر، یکی از برجسته ترین شخصیت های تاریخ ایران، بهعنوان صدراعظمی اصلاح گر در دوران ناصرالدین شاه شناخته می شود. وی با تلاش های خود برای اصلاح ساختار های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران، تاثیری ماندگار بر تاریخ کشورمان گذاشت. اما این اصلاحات و شخصیت قاطع او دشمنان زیادی برایش ساختند که در نهایت به قتل او منجر شد. در این مقاله به زندگی، دستاوردها و سرنوشت غمانگیز امیرکبیر خواهیم پرداخت.
زندگینامه امیر کبیر از تولد تا مرگ
کودکی و تحصیلات امیر کبیر
امیرکبیر با نام اصلی “میرزا تقیخان فراهانی” در سال ۱۲۲۲ هجری قمری در روستای هزاوه از توابع اراک به دنیا آمد میرزا تقی فراهانی در ۱۹ دی سال ۱۱۸۵ خورشیدی در روستای هزاوه در منطقه فراهان متولد شد. این روستا بر اساس تقسیمات کشوری، از توابع شهرستان اراک است. پدر او کربلایی قربان نام داشت. به دلیل نزدیکی قریه مهرآباد اراک که اصل خاندان قائم مقام فراهانی از آن جا بود، پدر او، جزو خدمتکاران قائم مقام اول یعنی میرزا عیسی معروف به میرزا بزرگ درآمد و بعدها در پیش قائم مقام ثانی ناظر آشپزخانه و در پیری قاپوچی او شد. مادر امیر نیز فاطمه نام داشت و عمری طولانی کرد و مرگ هر دو فرزندش محمدتقی و محمدحسن را دید.
میرزا محمدتقیخان با اطفال خردسال قائم مقام اول هم بازی بود. نقل شده است که در کودکی ناهار اولاد قائم مقام اول را می آورد و در حجره معلم آنها میایستاده تا ظروف غذا را برگرداند. در این زمان آنچه را معلم به آنها می آموخت فرا می گرفت. روزی قائم مقام برای گزینش فرزندانش وارد شد و هر چه از آن ها پرسید جواب درست ندادند و میرزا تقی پاسخ میداد. او وقتی هوش و درایت و علاقه وافر این پسر را دید در تعلیم و تربیت وی کوشش کرد. امیر در خانهٔ قائم مقام تربیت شد و در جوانی توانست سمت منشی گری قائم مقام را بهدست آورد. هنگامیکه میرزا ابوالقاسم قائم مقام به صدارت به منصب صدارت محمدشاه رسید، میرزا تقیخان را به برادرزادهٔ خود میرزا اسحاق سپرد.
ورود به دربار و آغاز مسیر قدرت
امیرکبیر با هوش و پشتکار خود توانست وارد دربار قاجار شود و بهعنوان دستیار میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی، یکی از مشهورترین رجال آن زمان، فعالیت کند. میرزا بزرگ تأثیر زیادی بر شکل گیری شخصیت سیاسی امیرکبیر داشت و به او راه و رسم مدیریت و اصلاحات را آموخت.
پس از قتل میرزا بزرگ، امیرکبیر به تدریج توانست جایگاه خود را در دربار تثبیت کند. او در ماموریت های مختلف داخلی و خارجی، شایستگی خود را نشان داد و سرانجام بهعنوان صدراعظم ایران در زمان ناصرالدینشاه منصوب شد.
ازدواج های امیرکبیر: از نخستین همسر تا ازدواج با خواهر ناصرالدین شاه
امیرکبیر دو بار ازدواج کرد.
اولین ازدواج وی با «جانجان خانم»، دختر حاج شهبازخان (عموی امیرکبیر)، بود. به گفته پولاک، امیر در زمان صدارت خود از این زن جدا شد و «جانجان خانم» حدود سال ۱۲۴۸ در آذربایجان درگذشت.
دومین همسر امیر، «ملک زاده خانم» بود که یگانه خواهر تنی ناصرالدینشاه و ملقب به عزتالدوله بود. او در ۲۶ بهمن ۱۲۲۸ با امیر ازدواج کرد. ملکزاده خانم دختر محمد شاه و مهد علیا بود و در شانزده سالگی به عقد امیر درآمد. در این زمان امیر حدود ۴۳ ساله بود.
این ازدواج ظاهرا به درخواست و اشاره ناصرالدین شاه صورت گرفت. از نامه ای که امیر به پادشاه نوشته است، این موضوع قابل فهم است: «از ابتدا بر خود قبله عالم معلوم است که نمیخواستم در این شهر صاحب خانه و عیال شوم. اما به حکم همایون و برای پیشرفت خدمت شما، این عمل را انجام دادم.
دیگر القاب امیرکبیر: از کربلایی محمد تقی تا امیراتابک اعظم
امیرکبیر علاوه بر نام های شناختهشده ای که به او اطلاق شده است، القاب مختلفی نیز داشته است که هر کدام از این عناوین به نوعی گویای جایگاه و موقعیت اجتماعی او در دوره قاجار هستند.
یکی از نخستین القاب او، «کربلایی محمد تقی» بود که به دلیل زادگاهش و نسبت خانوادگی اش به این نام مشهور شد. سپس «میرزا محمدتقیخان» به عنوان عنوان رسمی او در بسیاری از اسناد و مدارک ذکر میشد. در دوران صدارت، امیرکبیر با لقب «مستوفی نظام» شناخته می شد که به معنای مسئول امور مالی و اداری کشور بود.
او همچنین لقب «وزیر نظام» را به خود اختصاص داد که به نقش برجسته اش در امور نظامی و اصلاحات ارتش اشاره داشت. از دیگر القاب او، «امیر نظام» بود که نشاندهنده مقام عالی رتبه اش در دستگاه حکومتی بود. همچنین لقب «امیر کبیر» که به معنی امیر بزرگ و مهم است، بهویژه در میان مردم و تاریخ نگاران معروف شد.
در نهایت، یکی از القاب برجسته امیرکبیر «امیراتابک اعظم» بود که نشان دهنده جایگاه والا و قدرت سیاسی و نظامی او در دوران قاجار بود. این القاب گویای ویژگی های شخصیتی و مقام های مختلف امیرکبیر در تاریخ ایران است.
اصلاحات امیر کبیر
امیرکبیر پس از تصدی مقام صدراعظمی، اصلاحات گستردهای را آغاز کرد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- تأسیس دارالفنون: یکی از مهمترین اقدامات امیرکبیر، تأسیس دارالفنون بود که بهعنوان نخستین مرکز آموزش عالی ایران شناخته میشود. این نهاد، نقش مهمی در مدرنسازی نظام آموزشی ایران ایفا کرد.
- اصلاحات مالی: او با حذف بسیاری از هزینه های غیرضروری دربار و مقابله با فساد مالی، توانست اقتصاد ایران را تا حد زیادی ساماندهی کند.
- مبارزه با فساد اداری: امیرکبیر با برکناری مقامات فاسد و جایگزینی آن ها با افراد شایسته، نظم و انضباط را در دستگاه اداری کشور برقرار کرد.
- حمایت از تولید داخلی: او سیاست هایی را برای تقویت صنایع داخلی و کاهش وابستگی به کالاهای خارجی اجرا کرد.
- اصلاحات نظامی: با نوسازی ارتش و کاهش نفوذ بیگانگان در امور نظامی، توان دفاعی کشور را افزایش داد.
تاسیس اولین روزنامه ایران: وقایع اتفاقیه و تاثیر آن در تاریخ مطبوعات
یکی از اقدامات مهم امیرکبیر، پایهگذاری اولین روزنامه ایران با نام «وقایع اتفاقیه» بود. اولین شماره این روزنامه در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۲۲۸ شمسی منتشر شد. این روزنامه به عنوان یک منبع خبری مهم، اخبار داخلی را شامل می شد که شامل گزارش هایی از دربار، عزل و نصب ها و اعطای مقام ها بود.
علاوه بر بخش های داخلی، «وقایع اتفاقیه» دارای بخشهای مختلفی نیز بود که به اخبار مربوط به شهر های دیگر ایران، گزارش های خارجی و حوادث می پرداخت. این اقدام امیرکبیر نقش قابل توجهی در توسعه و بهبود سیستم اطلاعاتی و ارتباطی ایران در آن زمان داشت.
تلاش نافرجام امیرکبیر برای واکسیناسیون سراسری در ایران
یکی از اقدامات مهم اما ناموفق امیرکبیر، صدور فرمان واکسیناسیون سراسری کودکان و نوجوانان بود.
در سال ۱۲۲۷، امیرکبیر با هدف مبارزه با بیماری آبله، دستور داد که تمام کودکان و نوجوانان کشور واکسینه شوند. اما به دلیل عدم همکاری مردم، که عمدتا ناشی از خرافات و نا آگاهی بود، این طرح به موفقیت کامل دست نیافت.
مورخان نقل کردهاند که تنها تعداد کمی از افراد در تهران واکسینه شدند. بسیاری از مردم از شهر گریختند یا زمانی که واکسن زنها به در خانههای شان می رفتند، در آبانبارها پنهان میشدند.
تاسیس پستخانه؛ گامی بزرگ در توسعه ارتباطات دوران امیر کبیر
یکی از چالشهای مهم در دوران صدارت امیرکبیر، نبود وسایل ارتباطی میان شهرهای مختلف بود.
برای رفع این مشکل، امیرکبیر اقدام به تاسیس پستخانه کرد. چاپارها هر دو ماه یکبار میان آذربایجان، مازندران، کرمان، خراسان، استرآباد و کرمانشاه در حال رفت و آمد بودند.
با تلاشهای او، سرعت کار چاپارها به طور قابل توجهی افزایش یافت، بهطوری که مسیر تهران تا اصفهان تنها در سه روز طی میشد.
عزل امیر کبیر از صدارت: دلیل مخالفت ها و تغییرات در دربار ناصرالدین شاه
حضور امیرکبیر در دربار ناصرالدین شاه همواره با مخالفت هایی از سوی برخی از نزدیکان شاه، از جمله مهد علیا مادر شاه، اعتمادالدوله و میرزا آقاخان نوری مواجه بود. این مخالفت ها در نهایت باعث صدور حکم عزل امیرکبیر از مقام خود شد.
برخی از درباریان که منافع خود را در خطر می دیدند، به امیرکبیر اتهام زدند که وی در پی سلطنت است. تحریک های مهد علیا و دیگر درباریان سبب ترس شاه شد و در نتیجه، حکم عزل امیرکبیر در روز ۱۹ محرم ۱۲۶۷ هجری قمری به او ابلاغ گردید.
متن حکم عزل امیرکبیر چنین بود: «چون صدارت عظمی و وزارت کبری زحمت بسیار دارد و تحمل این مشقت برای شما دشوار است، شما را از آن کار معاف کرده ایم و باید به کمال اطمینان مشغول امارت نظام باشید.»
چهار روز پس از صدور حکم، میرزا آقاخان نوری به عنوان صدراعظم جدید منصوب شد.
مادر ناصرالدین شاه
قتل امیرکبیر
سرانجام در سال ۱۲۶۸ هجری قمری، ناصرالدینشاه تحت تاثیر فشار های درباریان، حکم تبعید امیرکبیر به کاشان را صادر کرد. امیرکبیر در حمام فین کاشان تحت نظر قرار گرفت و چندی بعد به دستور شاه، با خنجر به قتل رسید. این حادثه تلخ یکی از غمانگیزترین وقایع تاریخ ایران بهشمار می آید و تا امروز، یاد و نام او بهعنوان نماد اصلاح طلبی و وطندوستی در تاریخ ایران ماندگار است.
محل دفن امیر کبیر
کالبد امیرکبیر ابتدا در کاشان به خاک سپرده شد.
بر اساس روایت میرزا محمدجعفر خان حقایقنگار خورموجی در کتاب معروف حقایق الاخبار ناصری، جسد او روز پس از قتل در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن گردید.
چند ماه بعد، با تلاشهای همسرش عزتالدوله، پیکر امیرکبیر به کربلا منتقل شد و در اتاقی که درب آن به سمت صحن امام حسین (ع) باز می شود، به خاک سپرده شد.
عکس واقعی امیر کبیر
میرزا تقیخان فراهانی امیرکبیر چهار سال در عثمانی زندگی کرد و این تصویر امیر کبیر (نشسته در وسط) از آرشیو استانداری استانبول به دست آمده است.روزنامه اطلاعات این تصویر را در سال ۱۳۵۴ برای اولین بار منتشر کرد.امیر کبیر برای تعیین حدود مرزی ایران به عثمانی ترکیه امروزی سفر کرده بود و یک تنه با استعمار روس و انگلیس و عثمانی آن روزگار مذاکره کرد.
عکس ساخته شده با هوش مصنوعی
امیرکبیر الساعه که در ایوان منزل با همشیره همایونی به شکستن لبه نان مشغولم؛ خبر رسید که شاهزاده موثقالدوله حاکم قم را که به جرم رشاء و ارتشاء معزول کرده بودم، به توصیه عمه خود ابقاء فرموده و سخن هزل بر زبان راندهاید. فرستادم او را تحتالحفظ به تهران بیاورند تا اعلیحضرت بدانند که اداره امور مملکت با توصیه عمه و خاله نمی شود.
نتیجهگیری: امیرکبیر، بزرگ مردی که با اصلاحات شجاعانه خود پایه های مدرنیته را در ایران بنا نهاد، نمونه ای از صداقت و خدمت به وطن است. اگرچه دوران صدارت او کوتاه بود، اما تاثیر اقداماتش تا سال ها در تاریخ ایران باقی ماند. قتل غمانگیز او، درسی از ظلم و فساد دربارهای مستبد است که همچنان در اذهان باقی مانده است.